مقدمه: دوران ابتدایی زندگی زمان ایجاد و شکل گیری رشد و تکامل وسیع در ابعاد مختلف: جسمی، روانی، اجتماعی و شناختی دانسته شده است. بی شک کیفیت مناسب زندگی می تواند سطح هوشیاری و آگاهی کودکان را ارتقا داده، و تکامل بهینه ی او را موجب شود. شناخت به موقع مسائل و مشکلات در هر کدام از حوزه های جسمی، روانی و اجتماعی و شناختی می تواند موجب اقدام عاجل جهت حل آن و متعاقب آن کاهش میزان آسیبهای وارده به کودک گردد. به واسطه ی اینکه بیشترین و سریع ترین تحولات جسمی، روانی و اجتماعی در این دوران ابتدایی حیات انسان یعنی از پیش از مراحل زایمان و جنینی تا سن 14 سالگی روی می دهد، لذا بسیاری از اندیشمندان و صاحبنظران حوزه های مختلف پزشکی، اجتماعی و روانی معتقدند که باید با برنامه ریزی صحیح و اصولی موجبات رشد و تکامل بهتر کودکان را فراهم آورد. اهمیت و ضرورت توجه به این نکته از آنجاست که کودکان امروز آینده سازان و نسل بعدی جامعه خواهند بود که نقش اصلی پیشرفت و توسعه ی هر کشوری قطعا بر دوش آنهاست. محققان بسیاری بر این باورند که ریشه ی بسیاری از بیماری های جسمی و نیز روانی به دوران کودکی و شکل گیری ناقص و ضعیف ساختارهای جسمی و روانی افراد بر می گردد. در همین راستا بسیاری از اقتصاد دانان نیز مدعی اند که شواهد بسیاری دال بر سودمند بودن سرمایه گذاری در دوران ابتدایی زندگی وجود دارد. تاثیرات محیط بر تکامل کودکان به ویژه بر تکامل مغزی و فکری آنها در تحقیقات مختلف علمی به اثبات رسیده است. از طرف دیگر غالب اطلاعات افراد در این زمینه به نیازمندی های تغذیه ای و سلامتی کودکان بر می گردد، گرچه تغذیه و سلامتی دو رکن اساسی برای رشد و تکامل مناسب کودکان می باشند اما نباید از نظر دور داشت که در کنار این دو عامل، پارامترهای دیگری نیز وجود دارند که باعث توسعه و بهبود مهارتهای حیاتی کودکان خواهد شد. بر کسی پوشیده نیست که کودک برای افزایش مهارات اجتماعی و شناختی خود نیاز به برقراری ارتباط موثر با محیط اطرافش دارد. او باید بتواند در محیط اطراف کند و کاو کند، با همسالان خود بازی کند و در برابر مسائل و مشکلاتی که امکان دارد در طول فعالیتهای روزانه برایش به وجود آید مقاومت نموده و با کمک اطرافیان بالغ به حل آنها بپردازد. در دنیای چند دهه و یا حتی سال پیش، بیشتر خانواده ها به لحاظ جمعیتی بزرگ محسوب می شدند و اغلب پدربزرگها و مادر بزرگها نیز در خانواده ها حضور داشتند. حضور آنها در خانواده برای کودکان موهبتی بود که هم باعث پر شدن اوقات خالی آنها می شد و هم اینکه بسیاری از سوالات و کنجکاوی های کودکان را پاسخ می دادند. متاسفانه با پیشرفت و رشد شهرنشینی در جوامع، خانواده های کوچک رواج بیشتر و بیشتری یافتند و خانواده ها در محیطهای بسته و کوچک با تعداد اعضای اندک به وجود آمده اند. گذشته ی از این، خانواده های بسیاری وجود دارند که هر دو والد آنها شاغل بوده و وقت اندکی برای کودکان خود اختصاص می دهند. ظهور این تغییر و تحولات و نیز اهمیت وافر دوران ابتدایی حیات به واسطه ی نقش آن در تربیت نسلی مولد و بالغ باعث ایجاد تکاپو و تلاش های گسترده برای تربیت و پرورش صحیح و منطقی کودکان شده است. سازمانهای بین المللی مانند: صندوق کودکان ملل متحد، سازمان جهانی سلامت و بانک جهانی از سالها پیش و بعضا با کمک های بنیاد ها و اشخاص خیّر شروع به اجرای پروژه ها و برنامه هایی برای بهبود سالهای نخست کودکی، به ویژه با تاکید بر کشورهای فقیر و در حال توسعه نموده اند. گستره این برنامه ها و پروژه ها بسیار وسیع بوده و نشاندهنده ی این امر است که تکامل کودکان پدیده ای پیچیده است که تحت تاثیر متغیرهای زیاد جسمی، روانی، اجتماعی و شناختی قرار دارد. از طرف دیگر این برنامه ها و پروژه ها بیشترین تاکید را بر از بین بردن نابرابری های موجود بین کودکان داشته اند، چرا که واضح است محرومیت، فقر و نابرابری های اجتماعی و اقتصادی یکی از عوامل مهم در تعیین وضعیت سلامتی، آموزشی و رفاهی کودکان هستند که جملگی در فرآیند تکامل کودکان تاثیر بسزایی دارند. به واقع تمامی برنامه های تکامل دوران ابتدایی حیات باید در بستری از توجه به نابرابری های اجتماعی و اقتصادی شکل گیرند. نکته ی حائز اهمیت در این فرآیند تکامل اوان کودکی این است که در متن این قضیه خود فرد با ویژگی های جسمی و فیزیولوژیکی و ژنتیکی اش قرار دارد، سپس این فرد توسط محیط اطراف محاط شده است. محیط اطراف به تربیت درجه ی اهمیت و اولویت در فرآیند تکاملی کودکان عبارتند از: خانواده، پایگاه های اجتماعی شامل مدرسه، پارکها و فضای سبز، مساجد، کتابخانه های عمومی، زمین های بازی و .... تمامی این عوامل بر رشد و تکامل کودک تاثیر گذارند و در عین حال رشد و تکامل کودک دارای حوزه های مختلف جسمی، روانی، اجتماعی و شناختی است. با عطف به این موارد باید اعتراف نمود که امروزه دیگر خانواده ها به تنهایی قادر به تامین تمامی نیازهای کودکان خود در چهار حوزه ی مذکور نیستند، لذا به منظور اینکه شکاف و خلا به وجود آمده به دلیل تنوع نیازهای انسانی کودک مانع فرآیند رشد و تکامل صحیح و درست او نگردد، این دولتها و حکومتها هستند که موظفند بر اساس رویکرد نوع دوستانه و بشر دوستانه وارد عمل شده و به خانواده ها جهت نیل به هدف پرورش و تربیت نسلی مولد و سالم از همه نظر کمک کنند. دولتها می توانند بسته به نوع حوزه ی مورد مداخله یکی از بازوهای اجرایی خود را وارد عمل نموده و با ایجاد هماهنگی بین این بازوها به تکامل کودکان کمک نمایند. به عنوان مثال در حوزه ی آموزش، این وزارت آموزش و پرورش و همچین سازمانهایی مانند بهزیستی هستند که می توانند موثر واقع شوند، و یا در حوزه ی سلامتی بدون شک وزارت بهداشت به همراه وزارت رفاه می توانند نقش های مهمّی ایفا نمایند، جدای از این ها می توان از کمک نهادها و سازمان های مردم محور و غیر دولتی نیز بهره گرفت. چهار اصل زیر به عنوان اصول برنامه ریزی برای تکامل اوان کودکی تبیین شده اند:
1- گستره ی سنی مورد نظر: باید در نظر داشت که گروه هدف در برنامه ریزی برای تکامل اوان کودکی باید دارای سنی خاص بوده و در واقع در برنامه ریزی برای تکامل اوان کودکی معیارهای ورود و شمولیت و همچنین خروج "سن" است. بر این اساس و با توجه به خط مشی های تعیین شده توسط سازمانهای مختلف معمولا از زمان جنینی و یا مرحله ی پیش از تولد تا سن هشت سالگی به عنوان دامنه ی سنی هدف برای انجام مداخلات در نظر گرفته می شود.
2- برابری و عدالت: برنامه ها و طرح های اجرایی برای تکامل اوان کودکی مبتنی بر جامعه و در بستری از شرایط اقتصادی و اجتماعی موجود جامعه در حال اجراست، لذا در ریشه یابی برای حل مسائل مربوط به دوران ابتدایی زندگی باید به وجود نابرابری های اجتماعی که می تواند بستر تفاوتها شود توجه ویژه نمود.
3- همکاری بین بخشی: گفته شد که فرایند تکامل اوان کودکی دارای جنبه های مختلفی است که هر کدام خود شامل اجزایی می شوند. آموزش، تغذیه، سلامت، بازی، حقوق کودک و ... هر کدام بخشی از فرآیند تکامل کودکان را شکل می دهند که باید مورد توجه قرار گیرد و اصولا توسط بازویی خاص از دولت اجرا می شود. در این موقعیت است که اهمیت همکاری، همدلی و هماهنگی بسیار فزاینده می شود. چرا که کار به صورت تیمی است که عملکرد هر کدام از بخش ها با بقیه ی بخش ها هم افزایی داده و برآیند این عملکرد موجب ارتقا و بهبود وضعیت تکاملی کودکان کشور خواهد شد.
4- درگیر کردن کودکان و خانوادها: تجربه ی درگیر نمودن کسانی که برنامه برای خود آنها اجرا می شود در بخش هایی مانند سلامت و آموزش به ویژه در سطوح ابتدایی و مقدماتی بسیار موفقیت امیز بوده است. در اینجا نیز باید توجه نمود که توفیق برنامه های تکاملی در گرو درگیر نمودن کودکان، والدین و یا نمایندگان کودکان است.
تکامل اوان کودکی و تجربه ی سایر کشورها:
کشورهای مختلف جهان تجربیات قابل تاملی برای ارتقا تکامل اوان کودکی، لا تاکید بر برنامه های مربوط به سلامتی به کار گرفته اند، برخی از این تجربیات عبارتند از:
1- قزاقستان: در این کشور با استفاده از سیستم پرستاران خانگی که وجود دارد، سعی بر آگاه سازی بیشتر والدین و افزایش میزان درک آنان از نیازهای تکاملی شناختی، اجتماعی و روانی کودکان می باشد. یک بسته ی آموزشی اولیه نیز توسط سازمان جهانی سلامت و صندوق کودکان ملل متحد، برای آموزش کودکان تهیه شده است، که توسط دو سازمان بین المللی مذکور حمایت شده و تحت نظارت وزارت بهداشت کشور قزاقستان ارائه می شود. بسته ی آموزشی فوق با هدف بهبود و ارتقا ظرفیت عرضه کنندگان خدمات آماده شده است. اجرای برنامه با همکاری و مشارکت موسسات آموزشی محلی، ادارات محلی و مردم می باشد. پرستاران به طور منظم و هفته ای یک مرتبه نوزادان را ویزیت می کنند. همچنین یک مرکز شیوه ی زندگی سالم نیز در این فرآیند مشارکت داشته و آنرا پایش می نماید. مرکز شیوه ی زندگی سالم مرکز آموزشی نیمه دولتی است که با موسسات تحقیقاتی اجتماعی و پزشکی پیوند محکمی دارد. این برنامه توسط نهادهای خودجوش مردمی بین المللی و بانک جهانی حمایت می شود.
2- استرالیا: در این کشور پرستاران ویژه ی مادر و کودک و یا پرستاران اجتماعی، به صورت منظم طی 5 سال اول زندگی کودک او را ویزیت می نمایند. یکی از اهداف این عمل کنترل تکامل اوان کودکی فرد می باشد. به علاوه به منظور پایش و پاسخگویی به هر گونه نگرانی پیرامون تکامل و رفتار کودک، پرستاران پیشنهادات و پیش بینی هایی در قالب راهنمایی به والدین کودک ارائه می دهند. برنامه ی سلامتی مذکرو برای گروه سنی 0 تا 5 سال را پوشش می دهد.
3- مالزی: در این کشور برنامه ای تحت عنوان توانمند سازی تکامل جامعه به منظور شناسایی نیازهای کودکان و خانواده های آنان به ویژه در مناطق فقیر و محروم با هدف بهبود شرایط محیطی که کودکان در آن رشد می کنند، ایجاد شده است. مجموعه فعالیتهای این برنامه به قرار زیر است:
ترویج آموزش های پیش از دبستان با تاکید بر تسریع تکامل جسمی، شناختی و اجتماعی
بهداشتکاران اجتماعی جلساتی را با اعضای جامعه به منظور ترسیم نقشه ی خدمات رسمی و غیر رسمی که نیازهای خانواده ها را برآورده می نماید، تشکیل می دهند.
یکی از مصوبات این جلسه تعیین اولویت برنامه ی مراقبت از کودک و ایمن سازی برای کودکان بوده است. در حال حاضر برنامه ی مشارکت در ایجاد و هماهنگی مداخلات و پروزه های مرتبط با تکامل کودکان نیز در حال اجراست. از جمله ویژگی های برجسته ی این برنامه تقویت ارزش های والدین، ساختار اجتماعی جامعه و مراقبتهای سلامتی است. این برنامه بر پایه ی منابع اجتماعی موجود بنا شده و نشان داده شده که هزینه- اثربخش است.
4- بگیر و بخوان ایالات متحده: این اصطلاح اسم یکی از سازمانهای ملّی و غیر انتفاعی ایالات متحده است که به کار ترویج آموزش و سواد اولیه از طریق توزیع رایگان کتاب به کودکان می پردازد. همچنین سازمان مذکور به والدین در مورد اهمیت مطالعه ی کتاب با صدای بلند توصیه هایی می نماید. این برنامه آموزش اولیه و مقدماتی را به عنوان یک جزء استاندارد مراقبتهای اولیه کودکی تامین می کند. بر اساس الگوی برنامه ی مذکور، خواندن کتاب با صدای بلند توسط والدین ، مهمترین چیزی است که به کودکان کمک می کند کتاب را دوست داشته باشند و برای ورود به مدرسه و یادگیری علاقه مند شوند.
پژوهش ها نشان دهنده ی تاثیر معنادار برنامه های (R.o.R) بر میزان یادگیری و علاقه مندی کودکان نسبت به سایر کودکان بوده اند.
5- برنامه ی یکپارچه ی مبتنی بر خانواده ی تکامل اوان کودکی (IFBCO): در تایلند، چندین سازمان محلی و بین المللی منجمله یونیسف، بنیاد کودکان مسیحی، و بنیاد نجات کودکان، با همکاری وزارت بهداشت از پروژه تکامل اوان کودکی یکپارچه ی مبتنی بر خانواده از سال 1990 حمایت نموده اند. این پروژه تنها معطوف به مراکز سلامتی نبوده و از همکاری مادران با تجربه و نیز سازمان های غیر انتفاعی در این زمینه استفاده می نماید. همکاران در این پروژه را سفیر می نامند که هر سفیری با 5 خانواده که عموما در همسایگی آنان است کمک می کند. این سفیر اطلاعاتی پیرامون نحوه ی مراقبت از کودکان شامل امور آموزشی، سلامتی و تغذیه را به مادران ارائه می دهد. جلسات ماهیانه ای جهت آموزش سفیران در وزارت بهداشت برگزار می گردد.گروه بهداشت و تغذیه ی سازمان اسلامی دفاع از حقوق کودکان (کافل) با الهام از تکامل اوان کودکی در همه ی کشورهای جهان منجمله ایران را امری ضروری و راهگشا برای ارتقای نسل بشر تلقی می کند و بر ضرورت تحقق این مهم تاکید می نماید.